انواع شروط ضمن عقد
عقد عبارت است از اینکه، یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد کند تا کار مشخصی را برای او انجام بدهد. معمولا در قراردادها، در خصوص موضوعات مختلفی از جمله طرفین معامله، ویژگی های موضوع معامله، زمان و مکان اجرای تعهد و غیره توافق می شود. یکی از مواردی که معمولا در قراردادها ذکر می شود و آثار مهمی را هم با خود به همراه دارد، “شروط ضمن عقد” است.
با توجه به اهمیت و گستردگی موضوع، این مطلب در دو مقاله تقدیم خوانندگان عزیز می شود. در قسمت اول به تعریف شرط، بیان انواع شرط و آثار آن در معاملات می پردازیم و در قسمت دوم به ضرورت عمل به شرط و آثار عدم رعایت شروط ضمن عقد در عقد لازم و عقد جایز پرداخته خواهد شد.
۱- معنی شروط ضمن عقد
واژه “شرط” معانی مختلفی دارد. در علم حقوق، شرط ضمن عقد، چیزی است که بوجود آمدن و اجرای آن، وابسته به چیز دیگری است. به عبارت دیگر، یعنی اینکه در ضمن یک عقد، یکی از طرفین یا هر دو طرف معامله مکلف باشد تا عمل مشخصی را انجام بدهد.
۲-رابطه عقد با شروط ضمن عقد
در هر قراردادی، هر دو طرف عقد متعهد می شوند تا در مقابل هم، عمل مشخصی را انجام بدهند. مثلا در قرارداد فروش ملک، فروشنده متعهد است ملک را تحویل خریدار بدهد و در مقابل، خریدار متعهد است، پول را به فروشنده بپردازد. وجود این دو تعهد وابسته به هم است، به صورتی که اگر یکی از این دو تعهد از بین برود، تعهد طرف دیگر هم از بین می رود.
اما این وابستگی میان عقد با شرط وجود ندارد. یعنی اگر کسی که باید شرط مورد نظر در عقد را انجام بدهد (مَشروطٌ علیه) به شرط عمل نکند، کسی که از اجرای شرط نفع می برد (مَشروطٌ لَه) نمی تواند مقابله به مثل کند و تعهد قراردادی خود را انجام ندهد و اصطلاحا حق حَبس ندارد.
در صورت عدم انجام شرط، در برخی موارد کسی که شرط به نفع او شده است، حق فسخ دارد. اما در برخی موارد دیگر، مشروط له باید ابتدا از طریق دادگاه مشروط علیه را الزام به انجام شرط کند و اگر باز هم مشروط علیه نسبت به انجام شرط اقدام نکرد، در آنصورت مَشروطٌ لَه (کسی از اجرای شرط نفع می برد) می تواند عقد را فسخ کند.
۳- انواع شروط ضمن عقد
در علم حقوق شرط به انواع مختلفی تقسیم می شود که در این قسمت به بیان مهم ترین این تقسیم بندی ها می پردازیم.
طبق ماده ۲۳۴ قانون مدنی : « شرط بر سه قسم است:
۱ – شرط صِفت.
۲ – شرط نَتيجه
۳- شرط فِعل اِثباتاً يا نَفيَاً.
شرط صفت عبارت است از شرط راجع به كيفيت يا كَميَّت مورد معامله .
شرط نتيجه آن است كه تحقّق امري در خارج شرط شود.
شرط فعل آن است كه اقدام يا عدم اقدام به فعلي بر يكي از متعاملين يا بر شخص خارجي شرط شود.»
۳-۱- شرط صفت
موضوع هر معامله ای دارای خصوصیات و ویژگی هایی است که طرفین را به انجام معامله ترغیب کرده است. “شرط صفت” راجع به رعایت همین خصوصیات است و به عبارتی، شرط صفت راجع به کمیت یا کیفیت موضوع معامله است.
همانطور که در مقاله “اوصاف مال موضوع معامله” به صورت کامل توضیح دادیم، موضوع معامله می تواند کُلی فی ذِمِه*، کُلی در مُعَیَّن* یا عِین مُعَیَّن* باشد. در معامله ای که مال موضوع معامله عین معین است، شایع ترین روش آگاهی از اوصاف موضوع معامله، مشاهده کردن است. مثلا در قرارداد اجاره، مستاجر از ملک بازدید می کند و از این طریق به ویژگی های ملک اجاره ای آگاه می شود. در عقد کلی فی ذمه نیز شرط صفت کاربرد دارد. چراکه در این حالت فروشنده متعهد است تا کالایی مطابق با ویژگی هایی که در عقد ذکر شده، به خریدار تحویل بدهد.
همانطور که در مطلب “معامله ملک مَجهول و مُرَدّد” بیان شد، در هر معامله ای باید مقدار، جنس و وصف مَبیع (کالا) مشخص و اصطلاحا “معلوم” باشد. اما گاهی اوقات ممکن است “وصف” کالا آنقدر برای خریدار مهم باشد که “مقدار” آن را تحت تاثیر قرار بدهد. مثلا اکبر قصد دارد زمین خود را که کنار جاده اصلی است به فروش برساند و سیامک فارغ از متراژ زمین، به خاطر موقعیت ویژه ملک قصد خرید آن را دارد.
پس در واقع، موقعیت ملک، شرط صفت مورد نظر در این معامله برای خریدار است. تشخیص اینکه کدامیک از ۳ خصوصیت مقدار، جنس یا وصف مَبیع مورد نظر طرفین است، بستگی به قصد مشترک آنها دارد که با مطالعه و تفسیر قرارداد یا اقرار آنها و اوضاع و احوال زمان عقد، می توان به آن پی برد.
۳-۲- شرط نتیجه
“شرط نتیجه” را اینطور می توان تعریف کرد که تحقق نتیجه یک عمل حقوقی، در ضمن یک عقد دیگر شرط شود. به عنوان مثال در قرارداد فروش ملک، شرط شود که همان ملک برای مدت یکسال در اجاره شخص فروشنده باشد. در این حالت، عقد اجاره که می توانست به صورت یک عقد مستقلی فی مابین طرفین تنظیم شود، به صورت یک شرط، ضمن عقد دیگری قرار داده شده است.
۳-۳- شرط فِعل
در یک تعریف ساده می تواند گفت که شرط فعل، شرط انجام یک کار ( مثلا نقاشی ملک توسط فروشنده) یا عدم انجام یک کار (مثلا قطع نکردن درختان ملک موضوع معامله) است. به عبارت دیگر، شرط فعل یعنی انجام یا عدم انجام یک فعل مادی یا حقوقی که به نفع یا ضرر یکی از طرفین، در ضمن عقد شرط شده باشد.
